هویت ایرانی، هویت اسلامی: هم‌زیستی یا تقابل؟
خلاصه سخنرانی دکتر زادبر در زبان تبیین ۱۴
قدمت مسئله
در گذشته، چنین دوگانه‌ای به این صورت مطرح نبوده است. ادبیات کلاسیک فارسی از جمله آثار فردوسی، حافظ و سعدی نشان‌دهنده‌ی هم‌نشینی طبیعی دین و ملیت است. تقابل میان ایرانیت و اسلامیت پدیده‌ای نسبتاً نوظهور است که از حدود یک قرن اخیر، به‌ویژه پس از مشروطه، پدید آمده و با گسترش فضای مجازی و رسانه‌های نوین بازتولید شده است.
زمینه‌ها و آغازگران گفتمان تقابل
از نخستین افرادی که مسئله‌ی تضاد میان دین و ملیت را پیش کشیدند، می‌توان به آخوندزاده اشاره کرد. او اسلام را دینی عربی دانست و خواستار بازگشت به آیین زرتشت شد. در دوران مشروطه، روشنفکرانی چون ملکم‌خان و کسروی نیز با تاکید بر عقل‌گرایی و مبارزه با خرافات، در مسیر عرفی‌سازی جامعه حرکت کردند. این گفتمان در دوران پهلوی اول و دوم تقویت شد. رضاشاه با تکیه بر ناسیونالیسم باستان‌گرا، کوشید هویت ایرانی را مستقل از اسلام بازتعریف کند؛ این روند در جشن‌هایی مانند هزاره‌ی فردوسی و جشن‌های ۲۵۰۰ ساله به اوج رسید.
شواهد تاریخی هم‌زیستی دین و ملیت
با وجود تلاش‌هایی برای ایجاد تقابل، تجربه‌ی تاریخی ایران حکایت از هم‌زیستی دین و ملیت دارد. در جنگ‌های ایران و روسیه، علمای شیعه نقش مهمی در بسیج مردم ایفا کردند. در انقلاب اسلامی نیز هویت دینی و ملی به‌صورت هم‌افزا در کنار یکدیگر عمل کردند. رهبری امام خمینی نمونه‌ای بارز از این هم‌زیستی بود؛ شخصیتی که از جایگاه دینی، پرچم‌دار دفاع از تمامیت ارضی ایران شد. متفکرانی چون شهید مطهری نیز در کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» بر هم‌افزایی این دو تاکید کرده‌اند.
بازتولید تقابل در دوره معاصر
در دهه‌های اخیر، با رشد شبکه‌های اجتماعی و نارضایتی‌های سیاسی، برخی گروه‌ها با تکیه بر تاریخ پیش از اسلام و بزرگ‌نمایی آن، نوعی ناسیونالیسم افراطی را تبلیغ می‌کنند. این گروه‌ها اسلام را بیگانه و تحمیلی معرفی کرده و با تحریف تاریخ، میان نسل جوان شکاف هویتی ایجاد می‌کنند. در مقابل، گفتمان انقلاب اسلامی تلاش داشته است با ترکیب دین و ملیت، انسجام اجتماعی و مشروعیت سیاسی را حفظ کند.
نتیجه‌گیری و راهکارها
تاریخ ایران، حاکی از تعامل و هم‌زیستی میان اسلام و ایرانیت است. برای مقابله با گفتمان‌های افراطی و تقابلی، باید از روایت‌های توهم‌آمیز فاصله گرفت و تاریخ واقعی را برجسته کرد. بازخوانی متون تاریخی، بازتولید گفتمان متعادل، و بهره‌گیری از ظرفیت عقلانیت دینی می‌تواند از تشدید دوگانگی‌ها جلوگیری کند و هویتی منسجم و چندلایه برای جامعه ایرانی فراهم آورد.
